Liberalisme past niet in een democratische samenleving

Wat aan het eind - de praktijk van de samenleving - niet goed blijkt, kan in het begin nooit hebben gedeugd, twitterde ik. Het was een reactie op een opmerking over de VVD-politiek en de liberale beginselen. Waar ik op doelde is dat de liberale ideeën zoals in de negentiende eeuw zijn ontstaan ten enenmale ongeschikt zijn voor de inrichting van een samenleving. De logica van samenleven is niet ‘ik moet vrij zijn’ maar ‘ik ben bereid tot inperking’. 

"Ik ben sterk voor de individuele vrijheid die wordt begrensd daar waar die vrijheid anderen schaadt. De individuele vrijheid kent ook verantwoordelijkheden voor het collectief." was de reactie daarop. 

Het liberalisme, met zijn nadruk op individuele vrijheid is goed te begrijpen vanuit de historie. Bij de moderne Europese staatsvorming vanaf het einde van de middeleeuwen is de macht gecentreerd en verdeeld geworden tussen de vorst met de absolute wereldlijke macht en de kerk die de almacht van God vertegenwoordigt. Het denken en de wil van het individu waren voor de inrichting van de maatschappij van geen enkel belang. Democratie is in de negentiende eeuw ontstaan uit de strijd van het individu tegen het absolutisme. Democratisering van de macht is alleen mogelijk vanuit de erkenning van de autonomie van het individu

Maar onze maatschappij is al democratisch. Het wezen van een democratische maatschappij is juist de erkenning van het autonome individu. En de kerntaak van een democratische overheid is daarmee een andere, namelijk hoe verdeel je de beperkingen die het samenleven nu eenmaal met zich meebrengt op een rechtvaardige manier. Centraal in de democratische politiek hoort te staan: hoe houd je de maatschappelijke stand van de samenleving intact. Per definitie eist dat van de politici een sociale benadering. 

Politici die in het politieke debat slechts de persoonlijke vrijheid van zichzelf of van hun achterban op het oog hebben, strijden - als een moderne Don Quichot - tegen een overheid die al op het oog heeft wat zij willen bereiken. En tegelijkertijd miskennen zij het belang van de samenleving, zoals vroeger kerk en koning de autonomie van het individu miskenden. Wanneer dat liberalisme de overhand krijgt in de machtsuitoefening dan zal het resultaat een niet-democratische, illiberale maatschappij zijn. 

De praktijk van de samenleving laat dat inderdaad zien. De laatste veertig jaren werden gekenmerkt door een liberale politiek. Die heeft ertoe geleid dat een belangrijk deel van de samenleving, het armste deel, op alle fronten minder vrij werd. Zij kunnen niet meer bestaan door gewoon te werken, maar zijn afhankelijk geworden van toeslagen, gratis voedselbanken en uitkeringen die gebonden zijn aan allerlei beperkende voorwaarden. De regelgeving waaruit de toeslagenaffaire ontstond heeft niets met vrijheid te maken, het was pure dwang. En inmiddels is bestaanszekerheid een kernwoord in het verkiezingsdebat van nu geworden.